Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 28 Ocak 2025’ten bu yana Ege Denizi durmak bilmeyen sarsıntıların tesiri altında. Acil durum ilan edilen adaların kaygısı ise zelzele, yanardağ ve tsunami üzere tabiat olaylarının bir afete dönüşmesi. Ancak görünen ve sarsıntı listelerine yansıyan dataların yanında, tehlikenin bir de lakin bilimsel inceleme ve takiple görünen bir yüzü var. Aslında tehlike yaratmayab ve gerçek kullanıldığında güç üretimi sağlayan yer altı kaynaklarından biri olan jeotermal, Türkiye ve Yunanistan’ın sahip olduğu bir zenginlik. Jeotermal konusunda Avrupa 1’incisi ve dünya 4’üncüsü olan Türkiye, Santorini’deki sarsıntı fırtınasından sonra muhtemel volkanik patlama, tsunami ve büyük sarsıntısı konuşmaya başladı. Faylarla direkt bağlı olan jeotermal kaynaklar, Santorini tarafından tetiklenmiş ve muhtemel bir tehlikeye yol açacak düzeyde basınç artışı gözlemlenmiş olabilir mi? Jeotermal, Türkiye’de ne vakit, ne üzere olaylara sebep olabilir? Gebze Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi, Jeofizik Mühendisi ve Zelzele Bilimci Doç. Dr. Savaş Karabulut Ege’deki jeotermal gerçeğini Milliyet.com.tr’ye anlattı.
8 BİN KİŞİYİ ÖLDÜREN PATLAMA, 10 YILLIK KIŞ YAŞATTI!
28 Ocak’tan bu yana Santorini ve Kolumbo etrafında 3 bin 524’ü aşkın sarsıntı kaydedildi. En büyüğünün 5.3 olduğu zelzeleler, pek çok farklı tehlikeyi akıllara getirdi. Deprem, volkanik patlama ve tsunami de çok konuşulan potansiyel tehlikeler ortasında yer aldı. Ancak kimse, Türkiye’nin Avrupa 1’incisi olduğu ‘jeotermal’i konuşmuyordu. Meğer sarsıntılar ve onları üreten faylar, ‘jeotermal’ ile direkt bağlıydı. Santorini’deki zelzeleler sürerken pek de dikkat çekilmeyen tehlikelerden biri de jeotermal kaynaklarla ilgiliydi. Yer altındaki basınç ve sıcaklık yükselmeleri ‘jeotermal’i bir tehlikeye ve akabinde afete dönüştürebilir mi?
Doç. Dr. Savaş Karabulut, jeotermali ve Santorini’yi, “Afrika kıtasının ve Ege mikroplakasının kuzeydoğuya hakikat hareketi Helenik yayı ve Ege Denizi’nde ısı akışının 80 mw/M2’lik pahasına ulaşmasına neden oldu. Ayrıyeten Ege volkanik yayında büyük ölçüde gaz, epey sığ sularda (200 m derinliğe kadar) hidrotermal kanallarla açığa çıkıyor. Bu gaz çıkışlarının en kıymetlileri Milos, Santorini ve İncirli (Nysiros) adasından geliyor. Şiddetli sismik ve volkanik aktivite sonucu oluşan bu hidrotermal yapı ise jeotermal potansiyeli yüksek rezervuar ortamlarının oluşmasına yol açıyor. Santorini Adası’nın güneyinde jeotermal potansiyelin varlığına rastlanmıştır. 200 metre derinliğine sahip kuyular açılmış ve 100 m derinlikte su sıcaklığının 16 santigrat dereceye ulaştığı görülmüştür. Bu durum ise yüksek jeotermal gradyanta sahip olduğuna işaret ediyor. Nea Kameni Adası’nda hem sıcak kaynak suyu ve buhar çıkışları olana alanlar bulunuyor. Jeotermal alanlar direkt faylarla da bağlantılı. Hatta faal fayların bulunduğu alanlarda ve fayın çalıştığı taraftaki kaynaklardan besleniyor” diye anlattı. Doç. Dr. Karabulut, sözlerine şöyle devam etti:
“Volkan patlama indisine nazaran Santorini’de 1610’lu yıllarda yaşanan patlamanın şiddeti 7 olarak belirlenmişti. Açığa çıkan materyalin 100 ton metreküp olduğu düşünülüyor. Dünyada meydana gelen en büyük volkan patlamasının Toba patlaması olduğu biliniyor. Yaklaşık 70 bin yıl evvel Endonezya’nın Sumatra adasındaki Toba Gölü’nde meydana gelen volkanik patlama dünyada 5-10 yıl boyunca kış yaşamasına neden olmuştu. Dünya nüfusunda büyük bir kayıp meydana gelmiş, atmosferi 1-2 santim kalınlığında toz kaplamış, sülfür dioksit 32 km yüksekliğe ulaşmıştı. 2.1 milyon yıl ve 640 bin yıl evvel ise Batı Amerika’daki Yellowstone’da, bilinen ve en âlâ araştırılan volkanik patlama meydana geldi. 640 bin yıl evvel meydana gelen patlama en yüksek patlama şiddetine sahipti ve şiddeti 8 olarak belirlendi. Endonezya’nın Sunda Adası’nda bulunan Tambora’da 5 Nisan 1815 yılında 7 şiddetinde bir volkanik patlama meydana gelmiş ve ‘yazsız yazın’ başlangıcı olmuştu. Kalderanın (çöken volkan havzası) genişliği 6 km, derinliği 1250 metre, yüksekliği 2851 metre ve patlama nedeniyle 43.5 km metre yüksekliğe kadar volkanik kül ve dumanın püskürdüğü kayıt edilmişti. Patlama ve sonrasında kuraklık ve hastalıklardan en az 8 bin kişinin öldüğü kayıtlara geçmişti. 100 kilometreküp kül, ponza ve gaz çıkışı olmuş ve 60 megaton sülfür dioksit havaya karışmıştı. Bir yıl sonra hava sıcaklıkları olağandan 3 derece kadar azalmıştı. Ülkemizi tehdit eden en büyük volkan ise Santorini ve civarında volkanik aktivitedir. Santorini’nin 20. yüzyıldaki aktifliği 2 şiddetinde volkanlara muadildir.”
Türkiye’deki jeotermal tesislerin haritadaki yeri
‘ZORLAMALI JEOTERMAL SİSTEMLER ZELZELEYE SEBEP OLABİLİR’
Aktif bir tektonik bant üzerinde bulunan jeolojik ve coğrafik pozisyonu nedeniyle Türkiye, jeotermal kaynaklar açısından dünyada birinci 5’te. Türkiye’de çeşitli sıcaklıklarda çeşitli jeotermal kaynaklar içeren 1000’den fazla doğal çıkış bulunuyor. Potansiyel alanların yüzde 78’i Batı Anadolu’da, yüzde 9’u Orta Anadolu’da, yüzde 7’si Marmara Bölgesi’nde, yüzde 5’i Doğu Anadolu’da ve yüzde 1’i başka bölgelerde faaliyet halinde. Jeotermal kaynakların yüzde 90’ı düşük ve orta sıcaklıkta olduğundan direkt kullanıma yani ısıtma, termal turizm, çeşitli endüstriyel uygulamalar açısından uygun. Kalan yüzde 10’u ise dolaylı uygulamalar yani elektrik gücü üretimi için ülkü. Lakin jeotermal kaynaklar kullanılarak güç üretmek ya da bu kaynakları inançlı formda kullanıp saklamak son derece değerli. Pek çok kişinin sorduğu ‘tehlike’ sorularının cevabı ise ufak bir ayrıntıda gizli. Evet, jeotermal birtakım durumlarda tehlikeli olabiliyor. Fakat bu, sadece ‘doğaya meydan okumak’ sonucu ortaya çıkan bir tehlike! Doç. Dr. Savaş Karabulut bu ayrıntısı da açıkladı.
Doç. Dr. Karabulut, “Aslında jeotermal sistemler yer içinin ‘doğal sıcak havuzları/kaplıcaları’ olarak isimlendirilebilir. Fakat doğal jeotermal sular üzere insan üretimi (zorlamalı jeotermal) sistemler son yıllarda gelişiyor. İsviçre’nin Basel kentinde sıcak kuru kaya takviyeli zorlamalı jeotermal sistemin tetiklemesiyle, zelzele üreterek küçükte olsa etraftaki yapılarda hasara neden olduğu bilgileri de mevcut. Gelişmiş ve kızgın kuru kaya sistemleri ülkemizde Orta Anadolu’da potansiyeli olduğu literatürde söz edilmiş olsa da, doğal jeotermal kaynakların su ve buharı kullanarak elde edeceği sistemden çok daha faydalı olamayacaktır. İnsan kaynaklı ve zorlamalı bir sistemle çalışan bu sistemler tetiklenmiş zelzeleler üretebilme kapasitesine sahip oldukları üzere, sismik tehlikesi yüksek bölgelerde büyük zelzelelerin tetiklenmesiyle afet potansiyeli yüksek ülkemizde jeotermal sistemlerin berbat bir biçimde anılmasına ve Basel’deki üzere yasaklanmasına bile neden olabilir. Yüksek basınçla yer içine basılan sular, büyük bir zelzelesi bile tetikleyecek potansiyele sahiptir. Ülkemizde bu bahiste rastgele bir tedbir alacak ve sarsıntı aktivitesinin daima monitorize edecek sistemler neredeyse hiçbir jeotermal işletmede bulunmuyor. Bu yasal düzenlemenin bir an evvel sağlanması önemli” dedi.
GÜNEY KORE’DE SARSINTI YARATTI! ‘GÜNEŞ VE RÜZGÂRDAN ÜSTÜN’
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) sayıları, Türkiye’yi güç talebi büyüyen ülkeler içinde tutuyor. Listelere nazaran Çin birinci sırada bulunuyor ve Türkiye talebin yükseldiği ikinci ülke. Jeotermal sistemler etraf dostu ve ekonomik olduğundan verimli halde kullanılabilir. Fakat buradaki değerli ayrıntı, jeofizik mühendislerinin de sürece yakın temasıyla tehlikenin kıyısından dönülmesini sağlayabilir. Çünkü jeotermal güç projesi 2017’de Güney Kore’de yıkıcı bir sarsıntıya neden olmuştu. Stanford Earth Enstitüsü’nde profesör ve aynı zamanda Tetiklenen ve Tetiklenen Depremsellik Merkezi’nin eş yöneticisi olan William Ellsworth, “Yarım yüzyıldır Dünya’nın yüksek basınçla pompalanması sürecinin zelzelelere neden olabileceğini biliyorduk” demişti. Tam da Ellsworth’un dediği üzere olmuş ve yer altına yüksek basınçta sıvı enjekte etmeye başlandığında, bir kuyu planlandığı üzere bir çatlak ağı üretti. Fakat öteki kuyuya enjekte edilen su, kuyunun tam içinden geçen daha evvel bilinmeyen bir fayı harekete geçirmişti. Faya yanlışsız hareket eden basınç, olağanda fayın hareket etmesini zorlaştıracak kuvvetleri azalttı. Yani artık her şey için çok geçti. Küçük zelzeleler, operatörler pompaları kapattıktan yahut basıncı azalttıktan sonra bile haftalarca devam etti. Her gün daha da büyüyen sarsıntılar sonunda yıkıcı bir sarsıntıyla noktalandı. 15 Kasım 2017’de Güney Kore’nin Pohang kentini vuran 5,4 büyüklüğündeki zelzele, bir jeotermal güç santralinin yerin birkaç kilometre altına su enjekte etmesiyle tetiklenmişti.
Zorlamalı jeotermal sistemlerin tehlikesini hatırlatarak, jeotermal gücün ülkemiz için kıymetli olduğunu söyleyen Doç. Dr. Savaş Karabulut, “2021 yılında üretilen gücün yüzde 20’si, elektrik gücü formunda kullanılırken, 2050 yılında bu oranın yüzde 50’lere ulaşması bekleniyor. Rüzgar, güneş ve jeotermal kaynaklardan güç üretimi de 21’inci yüzyılda giderek yaygın hale geliyor. Jeotermal güç de bu maksatla çok farklı hedeflerle 7 gün, 24 saat tertipli olarak kullanılıyor. Bu durum ise güneş ve rüzgâr gücüne nazaran daha üstün yanını oluşturuyor” dedi. Doç. Dr. Karabulut, sözlerini şöyle noktaladı:
“Jeotermal güç doğal kaynaklı olduğu sürece bir tehlike değil, bilakis yüksek güç potansiyeline sahip epey kullanışlı bir kaynak. Tehlike ögesi haline gelense zorlamalı ve geliştirilmiş sıcak kuru kaya içine yüksek basınçla enjekte edilen suyun kayaçlardaki gerginliği artırarak büyük sarsıntıları tetiklemesidir. Ülkemizin, jeotermal güç potansiyeli kıtasal kabuk kalınlığı az ve grabenleri nedeniyle en ağır Batı Anadolu Bölgesi’nde yani Ege’de bulunuyor. Batı Anadolu’da Manisa, Denizli, Aydın, İzmir, Afyon, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bolu, Yalova ve Muğla jeotermal potansiyel açısından ön plana çıkan vilayetler ortasında. Orta Anadolu’da ise Ankara, Niğde, Yozgat, Nevşehir, Kırşehir, Aksaray ve Sivas Tuz gölü, Kuzey ve Doğu Anadolu faylarının tesiriyle Pliyosen devri volkanik aktivitesinin bir eseri olarak ve farklı jeodinamik süreçlerin tesiriyle gelişti. Doğu Anadolu’da Muş, Bingöl, Osmaniye, Elazığ, Hatay, Mersin, Kahramanmaraş, Erzurum, Kars, Ağrı, Van, Muş ve Bitlis bu potansiyeli farklı tektonik etkileşimler ve jeodinamik süreçlerle ülkemize kazandırıldı. Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise bilhassa Karacadağ volkanizmasının, bölgenin Arap levhasıyla sıkışmasının da tesiriyle Gaziantep, Adıyaman, Siirt, Diyarbakır ve Şırnak orta ve yüksek sıcaklığa sahip jeotermal potansiyelinin gün yüzüne çıkarılmasını bekliyor.”