Şule Gürbüz’ün ‘Kıyamet Emeklisi’ isimli iki ciltlik romanı ilahi aşka ulaşmak için iğreti benliklerinden sıyrılmaya çalışan Aziz’in manevi seyahatini çocukluğundan yaşlılığına kadar geçen müddet içerisinde bahis edinirken varlık, vakit, insan, özgürlük üzere sayısız felsefi sorunsalı da irdelemekte.
‘Kıyamet Emeklisi’nin birinci cildi birinci sayfalardan sonra başkahraman Aziz’in çocukluğuna dönmekte. Erzurum’da doğup büyüyen Aziz’in ailesi kendisi dışında üç kişi: Babası, annesi ve ağabeyi Adem. Aziz’in babası dilsizlik orucu tutan bir yazıcı. Annesi de ona tabi olduğundan o da tıpkı babası üzere sık sık dilsizlik orucunda. Hal bu türlü olunca Sevgililerin konutu sessiz bir mesken. Fakat bu sessizlik içerisinde Aziz ve ağabeyi Adem karakterleri itibariyle tezat oluşturmakta. Adem, biraz büyüyünce kahvede çalışan, eli ekmek tutan, tabiri caizse tuttuğunu koparan bir karakterken Aziz ise yaratılış itibariyle munis, mütefekkir ve mütevekkil. Bu yüzden ağabeyi yüzünden daima ezilmekte. Hatta annesi bile iki kardeşi ayırmakta, yemekteki et kesimlerini gizlice Adem’in tabağına atmakta. Sessiz baba ise o haliyle dahi Aziz’den memnuniyetsizliğini tabir etmekte. Halbuki Aziz, meskenin kedisini kendine yoldaş bilen, onun fosforlu gözlerini fener eyleyip geceleyin dışarı çıkarak bu bilmediği âlemi gözlemlemekten hoşlanan bir çocuk. Lakin ailesinin onu istemediğine kani olmuş durumda. Ailesinden ayrılma fırsatı ise hasta bir çocuğu Sarılık Tekkesi’ne taşımasıyla başlıyor. Tekkedeki Hasan Amca, yaşlı ayısına insanları çiğneterek tedavi eden bir şifacı. Bu müsabakayla Aziz’in birinci konağı Sarılık Tekkesi oluyor ancak Melami piri Hilmi Baba’nın onu görüp yanına istemesiyle artık oraya kapılanıyor. Hilmi Baba, daima sigara içen, bazen asabi, bazen sevecen, nüktedan bir eren. Aziz’deki birinci keşfi onun kaygılı olması oluyor zira Hilmi Baba anlaşılmamaktan acı çekmekte. Etrafındakiler ona hürmet gösterip, onun bir dediğini iki etmezken sorduğu hikmetli sualleri veyahut anlattığı kıssadan payları kimse anlamıyor. Bir gün, rükû edenle rükû etmenin ne olduğunu sorduğunda herkes bunu namazla ilişkilendirirken etrafındakilere kızarak rükûunun yalnızca namazda olmadığını düşmüş olana el uzatmak gerektiğini söylüyor örneğin. Bu sayede Aziz’in birinci tasavvufi terbiyesi başlıyor. Bazen Baba ile Metaxa içiyor, bazen Baba’nın söylediği üzere kulağına iki yassı taş bağlayarak dışsal dünyayı kaale almamayı öğreniyor. Lakin aldığı en büyük öğreti kendi iğreti benliklerini saptayıp bunlara Mayacı, Kemal üzere isimler koyması ve onlardan sıyrılarak kendi cevherine ulaşma eforu. Lakin, 15-18 yaş ortasını burada geçirdikten sonra birtakım olaylar sonrasında Aziz’i toplum tarafından sevilmeyen, dinsiz gözüyle bakılan Melami tarikatından alarak Halveti tarikatına, Kemaleddin Efendi’nin yanına veriyorlar. Bu dergâhta, daima bir talim kelam konusu. Evrad okumaları, tesbihatlar, teheccüd namazları… İlahi aşka ulaşmak için pervane misali gayretten fazla mütevekkilâne bir bekleyiş kelam konusu. Aziz, buraya da mizacı doğrultusunda kolaylıkla ahenk sağlıyor.
Kıyamet Emeklisi – Birinci Cilt, Şule Gürbüz, 401 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2022. “Aziz bu serazatlıktan, boyunduruksuz gezmekten olağanüstü mutluydu, nasıl bu kadar mutluydu muhakkak değildi lakin öyleydi. Bir oda, bir ocak, bir lokma ve zihni ona kâfiydi. Kâfi ki didilmesin, bir tabiat örtüsü, bir taş duvar, bir yaşlı tekke üzere yaşayabilsin. Hiçbir biçim görmüyordu kendinde ve buna bazen dehşetle bakıyordu. Artık Baba’nın yanında olsa o biçimdeydi, Kemaleddin Efendi’nin orada olsa hâlâ seccadedeydi, meskeninde olsa anasının görmeyi isteyeceği köşedeydi, kendi kendineyken ise işte boşlukta hiçbir yerdeydi. Güya zihni bir salıncak ya da esnek bir daldı da onun üstünde kendiyle benlikleri ile konuşa görüşe, etrafı temaşa ede ede sallanarak bir vakti geçiriyor lakin kolda değil de yerde görülüp didinen insan muamelesi görüyordu.” (s.334, Birinci Cilt)
Kemaleddin Efendi onda cezbe istidadı görünce onu bir dağ köyü olan Ayçukuru’na kışı geçirmesi için gönderiyorlar. Nüfusu köy imamı ve birkaç yaşlıdan oluşan bu köyde Aziz, sıska bir köpeğin yarenliğinde buraya da ahenk sağlıyor ve kendini ibadete vermek yerine rızkının birçoklarını köydeki yaşlı bir neneyle gün gün paylaşıyor.
AZİZ İLAHİ AŞK PEŞİNDEDİR
Burada bir es vermek gerekli zira Hilmi Baba -Melamilik- ve Kemaleddin Efendi -Halvetilik- üzerinden İslam’ın heterodoks ve ortodoks yorumları karşılaştırılmakta. Kökleri 10. yüzyıla kadar uzanan heterodoks yorum olan Melamilik toplum tarafından hor görülürken ortodoks yorum olan Halvetilik büyük hürmet görmekte. Çünkü ortodoks yorum Sünni İslam’ı temel almaktayken heterodoks yorum göçebe kültürden gelen kültürel kodları da koruma etmiştir. Osmanlı devrinde Sünni İslam en güçlü devrini yaşarken ehl-i rafz denilen öteki mezheplere birincinin baskı kurulmadıysa da 16. yüzyıldan sonra ehl-i rafza yönelik sistematik bir baskı ve zulüm kelam konusu. “Rafz” sözünün bir topluluktan yahut bir görüşten ayrılmak manasına geldiğini de eklemeli. Uzun lafın kısası Sünni yorum, yani “müesses din” hem toplum hem de devlet tarafından kabul görmekte ve desteklenmekte. Bunun en çarpıcı örneği ise Aziz’in lise diploması alması. Kemaleddin Efendi, ona imtihan kâğıdına yalnızca ismini soyadını yazmasını, gerisini onların dolduracağını söyler, böylece Aziz de gayret göstermeksizin lise mezunu oluverir. Hırkalı, şalvarlı, uzun sakallı Halvetiler muteber görülürken, başı tıraşlı, kulağı küpeli Melamiler dışlanır. Burada kökü ta 16. yüzyıla uzanan bir çatışmayı görmek mümkün. Bununla birlikte, Aziz’e de dönmeli. Aziz kendini bedelsiz hissettiği için kapılanmaya, iş görmeye, en ufak bir sevgi kırıntısından çok derecede memnun olmaya meyilli bir genç. Bu yüzden de her yere kolaylıkla uyumlanmakta. Yeniden de onu en çok etkileyen kişi Hilmi Baba olacak ve onu, öğretilerini ömrü boyunca unutamayacak, ondan bir anlık tereddüt sonucu ayrılmak zorunda kalışından her daim pişmanlık duyacaktır. Çünkü, Aziz ilahi aşk peşindedir. Öte yandan, birinci ciltte dikkate şayan bir karakter de Aziz’in matematik öğretmeni Nazif Bey’dir. Türk edebiyatında Tanpınar’ın ‘Huzur’undaki Suat gibisi son derece zekice kurgulanmış berbat karakterlere az rastlanır. Hayatta herkesin sahip olduğu her şeyi kıskanan Nazif Beyefendi, özellikle akıbetiyle bu eşine az rastlanır makûs karakterlerden biri olarak karşımıza çıkar.
Kıyamet Emeklisi – İkinci Cilt, Şule Gürbüz, 523 syf., Bağlantı Yayıncılık, 2022. İkinci cilt ise vakıflar müdürlüğünde memur olan Aziz’in Tevhide ile evlenmesi, Adil ve Alev isimli iki çocuğu olmasıyla birlikte aile kurmasını anlatır. Tevhide, Manisa’dan İstanbul’a farklı umutlarla gelmiş, daima daha fazlasını isteyen, mecmualarda gördüğü, okuduğu omurlara özenen, “orijinallik” peşinde bir bayandır. Öte yandan Aziz, vaktinin birçoklarını meskenlerinin damında oturarak tefekkürle geçiren varla yok ortasında kanaatkâr bir insan olduğundan ötürü onu daima yetersiz bulur. Üstelik, iki çocuk, özellikle da Alev babalarının yolundan gitmeyi tercih edecektir. Bu ciltte oldukça sık karşılaştığımız, geçmişiyle sayfalarca hemhal olduğumuz bir karakter de Erzurumlu olmasına karşın kendini tam bir İstanbullu olarak gören Nuhu’dur. Nuhu da özellikle üniversite hayatında kendini öbür beşerlerle kıyaslayarak büyük eksiklikler çekmiş olup kendini yetersiz hisseden bir karakter olarak karşımıza çıkar. Kendinde eksik gördüklerini vakitle onarmamış ancak Fahrettin Beyefendi isimli ahalinin büyük hürmet duyduğu bir kimseye yarenlik ede ede prestij kazanmıştır. O denli ki Fahrettin Beyefendi ölünce yerine Nuhu geçmiştir. Konuşmayı seven, kelamı en olmadık yerden başlatarak hususa bir türlü giremeyen, kendini tasavvuf ehli olarak gören kibirli bir kimsedir Nuhu. Buna karşın entelektüel ve vicdanlıdır da. Tek dileği, Aziz’in ona intisap etmesidir. Fakat Aziz’in hem Baba’ya hem de benliklerinden sıyrılarak ilahi aşka ulaşma hasreti asla dinmeyecek, menzile varmak için türlü devalar arayacaktır. Önündeki en büyük mani ise Baba’nın vakti vaktinde uyardığı üzere baskın iğreti benliği Kemal’dir. Ayrıyeten, Aziz’in bu tutkusu farklı biçimlerde Alev ile Adil’e de geçecektir… Sonuç itibariyle Aziz, menzile varmak için bir mürşide muhtaçlığı olup olmadığını sorgulama noktasına varacaktır.
KÖYLÜ-KENTLİ, KADIN-ERKEK, GÜNCEL-MAZİ
Kısacası, ‘Kıyamet Emeklisi’ bir ilahi aşk öyküsü, beşer değil insan olma uğraşıdır. Lakin bu tahkiye anlatının gövdesidir, demek daha gerçek olur zira bu gövdeden baş veren sayısız ontolojik, teolojik, epistemolojik soru da irdelenir. Gerçekten romanda karakterlerin iç monologları, iç çözümlemeleri geniş yer meblağ. 1960’ta doğan Aziz’in ellili yaşlarına uzanan süreçte yalnızca felsefi sıkıntılar yer almaz. Köylü-kentli, kadın-erkek, güncel-mazi üzere çeşitli çatışmalar da metinde yer alır. Metnin lisanı ise anlaşılır olmakla birlikte eski sözlere de kucak açar. Vermek istediği manası mükemmelen karşılayan sözleri ihtimamla seçen bir muharrir vardır karşımızda. Son olarak, Aziz karakterinin daha âlâ anlaşılması için yazıyı şu alıntıyla bitirmekte yarar var:
“Aziz bu heyulaları kendine anlatılanlar, müesses dinin devletleşmiş binalarının gerisinde görünmez olmuş yeşillik, güya her şeyi söyleyip atlanan bir özne, sanatın ve şiirin gerisindeki mana kadar heyula buluyordu. Onun ilahı o denli ciltlerce simgenin ve sembolün gerisinden görmediği halde gördüm denecek, milyarlarca insan halkedip içlerinden en zeki ve derin bir iki adedine malum edilecek, neyse ne bunları artık burada bu ayaltı düzeyde bunları karıştırma ibadetini et, sonra altın fiyatları ile ilgilen denecek, kandillerde yanan mahyanın ve simidin susamının, güllacın buruşuk yüzünün ve üstündeki nar tanelerinin, pideden dökülen çörek otlarının, erbain turşusu ve helvası ile müzeyyen şubat sofrasının, nevruz sütünün, Hıristiyanın koyu sarı mumunun titrek ışığının, Musevinin tek tek topladığı mayalı kırıntılarının, buhurdanın, gülabdanın yaydığı kokunun… ardında önünde değildi, yükseğinde değildi. Bütün bunlar olurken kiliselere, mescitlere, fırınlara… dışarıdan bakmak için şöyle bir giriveren hava olması bile daha gönlüne yatıyordu.” (s.317, İkinci Cilt)