Nevzat Onaran
Cumhuriyet Kürtçeyi içselleştirmedi. Şark Islahat’la Kürtçe’nin sokakta-çarşıda kullanımı yasaklandı. Garpta da resmen “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyası vardı. Sorun ne lisanda ne de kimlikteydi; sorun, hükümran Türkçü zihniyetin “eşit vatandaşlık” önüne diktiği duvardaydı. Masallardaki “az gittik, uz gittik” tekerlemesi misali “eşit vatandaşlık”ta Tanzimat’tan bugüne bir arpa uzunluğu yol. Tanzimat’ta “eşit vatandaşlık” çabasında 1862’de Rumların, 1860 ve 1863’te Ermenilerin, 1865’te Musevilerin nizamnameleri/anayasaları onaylandı ve devamında 1876 Anayasası hazırlandı. Kazanımlar Abdülhamid’in 1878 darbesiyle tırpanlandı; meclis kapatıldı ve anayasa ilga edildi.
1908’de Abdülhamid istibdadına karşı açılan ihtilal kapısı, İttihatçıların 1913 Ocak darbesiyle kapatıldı. 1878 ve 1913 darbesi, özünde birebirdi; demokratik gelişmeye setti. Ve 1923, 1913’teki İttihatçı rotanın tepesiydi. Türk ulusal devlet rotasının iki temel ögesi dinen Sünni İslam ve milleten Türk’tü. İktisat politiği de demografik ve iktisadi yapıdan Sünni İslam ve Türk olmayanın tasfiyesiydi. 1914’ten 1923’e gayri Türk gayri Sünni İslam Hıristiyan milletler Anadolu’nun demografik ve iktisadi yapısından tasfiye edildi. Artık gayri Türk İslam milletler hedefteydi; Kürtler… Bugüne geldik, amma rota birebir rota; “iyi” denilecek “sapmalar” da misliyle yok ediliyor, bir adım ileri üç adım geri. Kürt problemi özelinde yol haritasının açıklandığı Dolmabahçe baharını yaşamadan zemheriye girdik.
Kürtçe’nin Kürt sıkıntısı özelinde Cumhuriyet seyahati geniş bir husus. “Dün o denli bugün böyle”nin haberini paylaşacağım. Ankara’da gazeteci arkadaşımız Serkan Alan’ın haberinden öğreniyoruz ki, TBMM Lideri Mustafa Şentop, HDP Şanlıurfa Milletvekili Ömer Öcalan’ın Kürtçe hakkında verdiği araştırma önergesini kara kaplı kitabın bilmem ne unsuruna nazaran, “kaba ve yaralayıcı” olduğu gerekçesiyle iade etti. Halbuki tıpkı önerge, iki yıl evvel tekrar Şentop liderken kabul edilmişti. Bu halde önergenin kapsamının gereğini yapıp yapmamaya gelemedik. Önergeyle Kürtçe (Kurmanci, Zazaki, Gorani, Sorani) lisanının resmi lisan olarak kabul edilmesi, kamu hizmetlerinde kullanılması ve anayasal garantiye alınması, anadilinde eğitimin önündeki anayasal ve politik pürüzlerin kaldırılması için gerekli çalışmanın yapılması gayesiyle Meclis araştırılmasının açılması isteniyordu. Talep, araştırılmasıydı. Evvelki önergesiyle ilgili ne yapıldığı hakkında bilgi vermeyen milletvekili Ömer Öcalan, seçime gidilen süreçte iktidarın Kürtçeye dönük baskılarının arttığını vurguladı: “Son devirde Kürtçeye dönük konserlerin, tiyatroların yasaklamaları da bunun bir göstergesi. Milliyetçiliğin palazlandırılması durumu kelam konusu.”
Kürtçe de Türkçe de bir anadildir. 1935 Nüfus Sayımı’nda(1) 16,2 milyonun 13,9 milyonu “anadilim Türkçe” ve 1,5 milyonu “anadilim Kürtçe” dedi. 31 anadilin dağılımında 154 bini Arapça, 92 bini Çerkezce, 58 bini Ermenice, 109 bini Rumca, 43 bini Yahudice, 18,2 bini Bulgarca ve 33 bini Pomakça’ydı. Cumhuriyet’in 31 anadille imtihanı oldukça kapsamlı husustur, 87 yıl sonra toplam nüfus 5,2 katlık artışla 85 milyona yükselirken, ne acı ki Ermeni, Rum ve Yahudi nüfus toplamı 210 binden tahminen 100 binin altına indi. 87 yılda tekçi/Türkçü tasfiye ve asimilasyon siyasetiyle öbür anadiller için de sonucun farklı olduğunu sanmıyorum, milletlerin ‘anadil bahçesi’ solduruldu!
TBMM’de Kürtçe’nin araştırılmasına “evet” denmese de Saray’ın kulis kalemi Abdulkadir Selvi yazıyor ki, önerge sahibi milletvekili Ömer Öcalan ya da Mehmet Öcalan, Abdullah Öcalan’la görüşmek üzere İmralı’ya gidebilecekmiş. Ziyaretle ilgili iki soru da eklenmiş: “Ama değerli olan bu görüşmeden ne çıkacak? Öcalan, Kandil’e ve HDP’ye bir bildiri gönderecek mi?” Pekala, Öcalan’ın Kandil’e ve HDP’ye ne demesini merak ediyorsunuz? Müellif, iki soruyu net yazmış ve hiç ‘bilinemeyen’ bir hususa da açıklık getirmiş: “Öcalan’la görüşme konusunu yazınca çabucak AK Parti yeni bir tahlil süreci mi başlatıyor biçiminde tartışmalar başlatılabilir. Fakat peşin olarak söyleyeyim ki o denli bir çalışma da yok, ben de o denli bir izlenim edinmedim.” Yani “siz anlayın bu türlü yazdım” der üzere, o denli anlayan ‘analizciler’ de beklemedeydi!
“Çözüm süreci yok” dense de bu ve gibisi her haber/fısıltının, ‘bir şeymiş’ üzere yorumlandığının şahidiyiz. Kürt probleminin hacmi karşısında böylesi ‘fısıltılı yaklaşım’ da kederin ne olduğunu anlaşır kılmaktadır. Öylesine yorumcular var ki, papatya falına bakar üzere neler döktürüyor neler, sabun köpüğü misali. 2019’da tekrarlanan İstanbul mahallî seçimi öncesinde postacının Öcalan’dan getirdiği mektup da hatırımızda.
Kürtçe üzerinde o kadar dikkatle duruluyor ki, Ömer Öcalan üzere TBMM kürsüsünde bir milletvekilinin ağzından dökülen Kürtçe söz tutanağa “XX” olarak yazıldı. Ne demekse? Sayın Şentop hatırlıyor olmalı, kendisi de o tarihte milletvekiliydi. 5 Ocak 2016’da HDP Şanlıurfa Milletvekili Osman Baydemir’in TBMM Genel Kurulu’nda konuşmasındaki birkaç Kürtçe söz Meclis tutanaklarında “XX” olarak kaydedildi. (2) Her insanın rahatsız olacağı haldir, ne demektir anadilinde iki sözün “XX” olarak yazılması?
Baydemir’den 96 yıl önce Muş Mebusu Hacı Ahmet Hamdi, Baydemir’e kıyasla daha özgürdü. Öbür bir deyişle 2016’da Baydemir, 1920’deki Hacı Ahmet Hamdi’nin kürsü özgürlüğüne sahip değildi. 30 Kasım 1920’de Hacı Ahmet Hamdi’nin kürsüde Kürtçe söylediği cümle tutanağa motamot yazıldı. Gündem 1921 Anayasasıyla ilgili tasarının müzakeresiydi. Meslek temeline nazaran mebus seçiminin ‘riskini’ öteki Ermeni’ye kıyasla izah eden mebus Hacı Ahmet Hamdi, 1327’de [1911] Şiran’da Mal Müdürüyken yaşadığı olayı aktardı. Şiran’da mahkeme âzası Haro Ağa ile kâtibinin imza için bir kararnameyi kendisine getirdiğini belirten Hacı Ahmet Hamdi, ortalarında geçen Kürtçe konuşmayı, Meclis zabit kâtiplerinden dikkatli yazmasını istedi: “Kararnameyi imzalarken (Babo, ne ızha yekem, ne seravi mulazayiha bikem, bekiçe müntefişeki han) diyor. İşte efendiler, (imzaya) ızha, (şerhe) şer, (mülâhaza) ya mülâzayı, (müfettişe) müntefiş diyen bu kabil insanlardan Meclise getirilecek azadan yapılacak halita [karışım] demirci potası halitasından öteki bir şey olmaz. Ben isterim ki, halkımızdan getirilecek halita altın olsun.”(3)
1920’de Kürtçe sözler TBMM zaptına Muş Mebusu Hacı Ahmet Hamdi ismine yazıldı, lakin 2016’da ise HDP Şanlıurfa Milletvekili Osman Baydemir’in Kürtçe birkaç sözü “XX” olarak kaydedildi. Bu halde hangi mebusun kürsü özgürlüğü vardır?
1920’de Kürtçe sözler zapta yazılırken sorun yaşanmadı, hiçbir kimse bağırmadı, çağırmadı ve saldırmadı. Hatta kimi mebuslar kendisini bölgesel bir kimlikle tanımladı. Siverek mebusu Lütfi, “Efendiler bugün bendeniz Kürdistan mebusuyum”(4) ve Bitlis Mebusu Yusuf Ziya, “Lord Curzon’a bağırıyoruz ki; biz Kürdistan’ın gerçek vekilleriyiz. Senden ve senin siyasetinden Musul’u istiyoruz ve alacağız!”(5) ve Mazhar Müfid (Hakkâri) de, “Ben de bir Kürd mebusuyum. Lord Curzon’un tahkiratına [hakaretine] karşı Kürd mebuslar sükût edemez [susamaz]. […] Kürdistan’da mebus olmak şeraitine haiz pek çok zevat varken […]”(6) dedi. Mebuslar kendisini vilayetin üstünde tarihi, coğrafik kimlikli ve bölgesel çapta konumlandırdı, o denli de tutanağa yazıldı.
Kürdistan’ı TBMM Reisi Mustafa Kemal de bilmiyor değildi. Zira Kürt sıkıntısı ve tahlil beyanı, Amasya Protokolü’nün unsurlarından biriydi.(7) Bu, Meclis’in birinci aylarında TBMM Reisi Mustafa Kemal’in Elcezire Cephesi Kumandanlığına verdiği 27 Haziran 1920 tarihli talimatın konusuydu: “Kürdistan hakkında, Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin [Hükümetin] Elcezire Cephesi Kumandanlığına talimatıdır […].”(8) İçeriğini tartışmak gizli kalmak kaydıyla, tahlil emelli yapılacaklar beş hususta sıralandı. 4’üncü unsurda özetle, “Kürdistan dâhili siyasetimiz Elcezire Cephesi Kumandanlığı tarafından yönetilecektir” deniyordu.
TBMM’nin birinci devir tutanağının sayfalarında Kürdistan’ı yahut Lazistan’ı okuruz. 1926’da vilayet ismi Rize olan Lazistan’ın altı mebusundan biri Ziya Hurşit’ti. ‘İkinci Grup’ muhalefetiyle var olan TBMM’nin “birinci devir kürsü dili” ikinci periyoda kıyasla daha özgürdü. İkinci devirde bilhassa Şark Islahat Planı’dan sonra, Kürtçe yasaktı ve “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyasıyla da lisanların susturulması hedeflenmişti. TBMM’nin birinci devri geride kalmıştı ve Cumhuriyet, “eşit vatandaşlığın” inşası temelinde kurumsallaşmadı. Sonrasında da “eşitsizlik” sistemleştirildi!
NOTLAR
(1)1935 Genel Nüfus Sayımı, s. 135.
(2) TBMM Tutanak Dergisi, devir: 26, cilt: 3, s. 45.
(3) TBMM Zabıt Ceridesi (ZC), devre: 1, cilt: 6, s. 156-157.
(4) TBMM Bilinmeyen Celse Zabıtları (GCZ), cilt: 3, s. 564.
(5) TBMM ZC, devre: 1, cilt: 26, s. 506.
(6) TBMM ZC, devre: 1, cilt: 26, s. 507-508.
(7) Amasya 2. Protokolün birinci unsuru (Atatürk’ün Bütün Eserleri, cilt: 4, Kaynak Yayınları, İstanbul, s. 341) Nutuk’ta sansürlendi (Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1920), cilt: 1, Devlet Matbaası, İstanbul-1934, s. 174).
(8) TBMM GCZ, cilt: 3, s. 550-551.