Hazal Yalın
Rusya’dan basında bu hafta Rusya’nın dünya iktisadında oynadığı görece küçük rolle yaptırımlarla ortaya çıkan krizin derinliği ortasındaki açı tartışıldı. Karadeniz’deki “Yılan Adası”nın tarihi ve stratejik değeri tekrar gündeme geldi. Kaliningrad’da Litvanya ambargosuyla ortaya çıkan gelişmeler dikkat çekti. Kaliningrad Memleketler arası ve Bölgelerarası bağlar Yönetimi Yöneticisi Anna İvanova’nın teklifleri tartışıldı. Çin’in dünya ekonomisindeki yeri ve Rusya-Çin alakaları de Rus basınının gündemindeydi.
“RUSYA’YA KARŞI YAPTIRIMLAR ASLINDA MEVCUT DÜNYA KRİZİNİN MAZERETİ Mİ?”
Yakın vakte kadar pek çok iktisatçı ve siyasetçi, Rusya iktisadının dünya iktisadının yalnızca yüzde 2 kadarını teşkil ettiğini, kimse fark etmeden “iptal” edilebileceğini söylüyorlardı. Ancak artık, daha evvel görülmemiş global sorunlar Rusya’ya karşı yaptırımlara ve Moskova’nın da karşılığı adımlarına yoruluyor: Avrupa’da ayçiçek yağı kavgalarından ABD’de enflasyonun keskin yükselişine, hatta hububat ve gübre eksikliği yüzünden global açlık tehdidine kadar. Nasıl oldu bu: Rusya’nın dünya ekonomisindeki rolünü mü küçümsediler, yoksa değerlendirmeleri doğruydu da öngörülemez kaidelerin bir ortaya gelişi yaptırımların tesirini mi derinleştirdi? Yoksa batı ülkelerinin yetkilileri uygun bir mazeretten faydalanıyor, kendi yetersizliklerini Rusya’ya karşı yaptırımlara mı bağlıyorlar?
Ekonomi hekimi, profesör ve Rusya eski İktisat Bakanı Andrey Neçayev’e nazaran, birincisi, dünya iktisadının yüzde 2’si, mesela yüzde 0,2’sinden çok daha büyük. Üstelik oran mütevazı görünse de Rusya’nın dünya GSYH’na katkısı epey kıymetli. İkincisi, Rusya türlü durumlarda sayıların gösterdiğinden çok daha değerli bir rol oynuyor. Neçayev bu kapsamda hububat, doğalgaz, petrol ve öbür hammaddeleri sayıyor.
İktisatçı Yevgeniy Gontmaher’e nazaran: “Rusya’nın dünya iktisadında oynadığı rolün ölçüsü yüzde 2’den az. Bu gösterge bütün olarak Rusya’nın iktisadi gücünü hakikat yansıtıyor. Bildiğiniz üzere, dünyadaki en büyük iktisat değiliz. Ancak Rusya’nın ihraç ettiği çeşitli eserleri karşılaştırırsak, yüzde 2’den biraz daha fazla oranlar çıkar.”
Gontmaher, en karakteristik örnek olarak hububatı veriyor. “Fiilen bütün Kuzey Afrika’ya hububat temin ediyoruz. Yani sıkıntı global sayılar değil, somut noktalar; Rusya’nın hangi ihracat durumunun şu ya da ülke için en çok hissedilir olduğu.”
Gontmaher, bu ülkelerde önemli bir besin ezası tehdidinin ortaya çıktığını, böylelikle artık Avrupa’ya milyonlarca göçmen gideceğini söylüyor. “Rusya’nın dünya iktisadına katkısı yüzde 2 civarında, fakat tek bir somut noktada, hububatta, çarpımsal bir tesir görüyoruz.”
Uzman, Rusya doğalgazının Avrupa’nın toplam muhtaçlığının yüzde 40’ını karşıladığını da hatırlatıyor. Doğalgaz yalnızca son tüketicinin gereksinimlerine yönelik değil; ondaki fiyat artışı enflasyonda genel bir yükselişe neden oluyor.
Ancak uzmanlar, Rusya’nın dünya ekonomisindeki rolünü abartmamak ve bütün global sorunları Rusya’ya karşı yaptırımlara yormamak konusunda uyarıyorlar.
Gontmaher öbür bir noktaya daha değiniyor: “Mesela Kuzey Kore iktisadı dünya GSYH’nın yüzde 20’sini üretse bile ‘iptal’ edilebilir, zira dış dünyayla fiilen ticaret yapmayan kapalı bir ülke. Lakin Amerikan yahut Çin ekonomileri açık, GSYH’ları pek çok açıdan emtia ve hizmet ihracı üzerinde inşa ediliyor. Bu yüzden bunlardan birini ‘koparıp atmak’ mümkün değil. Rusya iktisadı de o denli. Bugün bir anda ABD ortadan kalkıverse bu bütün dünya iktisadının de sonu olurdu.”
Gontmaher’e nazaran Rusya iktisadı Kuzey Kore tipi kapalı bir iktisat olmamasına karşın olayların gelişimiyle birlikte bu açıklıkta aşikâr bir azalma eğilimi de gözleniyor. (A. Semenets / Rosbalt, 21 Haziran)
“YILAN ADASI”
Yılan Adası, Rusya’nın Ukrayna’da yürüttüğü özel askeri operasyonun başından beri dünya medyasında birçok kez geçti. Ada, operasyonun birinci günü ele geçirildi ve adadaki bütün Ukrayna garnizonu esir alındı; Zelenskiy ise çabukla bunların hepsinin öldüğünü açıkladı ve kahramanlık nişanları dağıttı. 14 Nisan’da ada açıklarındaki Moskva kruvazöründe (Rusya Savunma Bakanlığı anlatısına göre) bir yangın çıktı ve gemi, Sivastopol’e çekilmesi sırasında battı.
Ukrayna Deniz Kuvvetleri mayıs başında ve 20 Haziran’da adayı ele geçirmek için en az iki teşebbüste bulundular. Bunlar büyük bir başarısızlık olmasından diğer ağır bir maddi ve insan kaybıyla da sona erdi.
Ada, en azından M.Ö. 7’nci yüzyıldan beri bilinir. Eski Yunanlılar ona Aşil Adası derlerdi; adayı yaratanın Aşil’in annesi tanrıça Thetis olduğunu düşünürlerdi. Bizans devrinde adaya Fidonisis denmeye başladı; bu “Yılan Adası” demekti. Bizanslıların yerini Türkler aldı, 1829 Rus-Osmanlı savaşında zaferin akabinde da ada Rusya’ya geçti. 1878’deki son Rus-Osmanlı savaşında Rusya adayı o zamanki müttefiki Romanya’ya devretti. Romenlerin ada tarihine temel katkısı, ismini değiştirmeleriydi: artık “Serpilor” diyorlardı. Bu da “yılan” demek. Ada 1948’den sonra Sovyet toprağı oldu. İdari bölünmede Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne geçmişti; bunun sonucu olarak 1991’den beri de Ukrayna’ya aitti.
Ada, Rusya savaş tarihinde birinci sefer 1788’de geçer. O yıl Osmanlı donanması ile Sivastopol’de yeni kurulmuş olan Rus donanması karşılaştılar. Rus gemileri düşman hamlesini püskürttüler ve kaçmak zorunda bıraktılar.
Bu ulu zafer anısına 1917 yazında “Fidonisi” ismini taşıyan bir destroyer katıldı. Lakin destroyer, Brest-Litovsk Barış Muahedesi sonucu Almanya’nın eline geçmemesi için sonraki yıl Sovyet hükümetinin buyruğuyla kendi işçisi tarafından batırıldı.
Adadaki Rus mevzisi 1917 haziranında Alman-Osmanlı kruvazörü Midilli (Breslau) tarafından akına uğradı. Bir ay sonra ada açıklarında Breslau’nun döşediği mayınlara çarpan bir Rus destroyeri battı, 45 denizci öldü. Cesetleri adaya vurdu.
Sovyet donanmasının “Şçuka” denizaltısı da 44 işçisiyle birlikte 1942 aralığında ada önlerinde vuruldu.
Adanın dış görünüşü mütevazı, yüzölçümü çok dar; yaklaşık 0,2 kilometrekare, 615×560 m. Lakin anakaraya uzaklığı yalnızca 35 km, bu da onu çok avantajlı bir müşahede merkezi kılıyor. Bir tarafı Tuna’nın Karadeniz ağzına bakıyor, başka tarafı Odessa ve Dinyeprovsko-Bugskyi limanına; güney istikametinde ise İstanbul Boğazı. Münasebetiyle adayı denetim eden güç, savunma konumu kazanabilir yahut hareket halindeki gemileri vurabilir.
Ada bundan öbür hava savunma sistemleri, istihbarat ve SİHA’ların kaldırılacağı küçük bir hava üssü de sayılabilir.
Ada, düşmanın önceliklerini de zayıflatıyor. Bütün bunlar, ada için çabanın bitmediğini gösteriyor. (M. Morozov / İzvestiya, 22 Haziran)
“KALİNİNGRAD’DA DİPLOMATİK TAHLİLİN YOLLARI”
AB diplomasi şefi J. Borrell, “Kaliningrad’daki durumun abluka olmadığını, Kaliningrad ile Rusya ortasındaki trafiği bloke etmek istemediklerini,” lakin “Avrupa Birliği’nin getirdiği yaptırımların etrafından dolanılmasını önlemek için denetim kurması gerektiğini” söyledi.
Kaliningrad Memleketler arası ve Bölgelerarası alakalar Yönetimi Yöneticisi Anna İvanova, durumun diplomatik tahlili için üç yol olduğunu söyledi. Birinci seçenek, AB’nin EC 833/2014 sayı ve tarihli dokümanına “Kaliningrad bölgesine insan ve yük geçişi” başlığını koyarak bölgeye transit geçişini yaptırımlar çerçevesinden çıkarmak. İkincisi: 4’ncü yaptırım paketindeki “transit geçişler dahil” ve “bu malların nakliyesinin işbu dokümanla yasaklanmış olması şartı” tabirlerini çıkarmak. Son olarak da Litvanya gümrük organlarına kelam konusu yaptırımların Kaliningrad’la Rusya ortasındaki transit için geçerli olmadığını bildirmek.
Polonya Başbakanı Mateusz Morawiecki’ye nazaran Polonya Rusya’dan bir akın beklemiyor, fakat Suwalki Koridoru [Rusya ile Kaliningrad ortasındaki, Belarus üzerinden geçen ve Polonya-Litvanya hududundan tamamlanan varsayımsal koridor — H.Y.] konusunda kaygılı. Başbakan şöyle diyor: “Bu noktaya, NATO planlarında olduğu üzere bizim kendi askeri planlarımızda da özel bir dikkat gösteriliyor. Bu yüzden oradaki askeri varlığımız çok güçlü. Ayrıyeten bu koridora yakın bölgede NATO’nun memleketler arası gücü de var.” (A. Ahtırko / Gazeta.RU, 23 Haziran)
“ÇİN’DEN SAYILAR VE GELİŞMELER”
Rusya Devlet Lideri Putin ve Çin önderi Si, 2013’ten beri 38 kez bir ortaya geldiler ve haberlere nazaran yakın arkadaşlar. Geçen hafta Rusya’nın inisiyatifiyle yapılan telefon görüşmesi Si’nin doğum gününü vesile etmişti, ancak görüşme Batı’ya bir bildiri vermek için de ayarlanmıştı. İkisi birlikte olduğunda ABD karşısında kırılgan değiller. İki ülke de Ukrayna’da soykırım ve nazizmi destekleyen ülkelerin siyasetine küçümseyerek yaklaşıyor.
St. Petersburg İktisat Forumu’na görüntü konferans ilişkiyle katılan ÇHC Lideri Si Tsinpin, Çin ve Rusya’nın ortak aksiyonunun gerginliklere rağmen yüksek bir dayanıklılık ve büyük bir gelişme potansiyeli gösterdiğini söyledi. Si’ye nazaran iki ülke ortasındaki işbirliği yükselişte; ticaret hacmi bu yılın birinci beş ayında 66 milyar dolara ulaştı.
Si, 22 Haziran’da BRICS kapsamında ticaret ve sanayi forumunda açık bir konuşma yapacak. Sonraki gün de önderler toplantısına görüntü konferansla katılacak.
ÇKP MK Dış İlgiler Kurulu Sekreterliği lideri Yan Tseçin, BRICS ülkelerinin dünyadaki istikrarsızlık büyürken güvenlik alanında yeni tehditlere hazırlıklı olması gerektiğini söyledi. Yan, öbür ülkeleri de milletlerarası arenada hâkimiyet ele geçirmeye çalışmayıp gerçek bir işbirliği geliştirmeye çağırdı.
Bu ortada ÇHC Devlet Kurulu bir dizi yüksek vazifeye yeni atamalar yaptı. Le Yuyçen, Ulusal Radyo Televizyon Yönetimi lider yardımcılığına atandı. Kimi kaynaklara nazaran Çin dışişleri bakan yardımcılığı vazifesinden Rusya yanlısı tavrı yüzünden alındı.
Çin Deniz Kuvvetleri, üçüncü uçak gemisi Futsyan’ı merasimle denize indirdi. Büsbütün Çin teknolojisiyle üretilen gemide hız rampası yok; Amerikan uçak gemilerindeki üzere elektromanyetik mancınıklar kullanılıyor.
Çin Halk Savunma Ordusu da yeni füze savunma sistemlerini muvaffakiyetle test ettiğini açıkladı.
Öte yandan Biden’in güvenlik danışmanı J. Sullivan, ABD’nin Tayvan siyasetinin eskisi üzere mümkün bir saldırganlığa karşı “etkili caydırıcılık” olduğunu söyledi. ABD senatosu da Tayvan’a 4 yıl boyunca toplam 4,5 milyar dolarlı askeri yardım paketi üzerinde çalışıyor. Bu ortada Beyaz Saray’dan, Biden’in “yakın zamanda” Si ile telefon görüşmesi yapacağı duyuruldu. ABD Maliye Bakanı J. Yellen ise Trump vaktinde Çin mallarına getirilen ek gümrüklerin kaldırılması üzerine çalıştıklarını söyledi.
Çin ve Güney Kore temsilcileri ortasında “Deniz İşbirliği Diyaloğu” müzakerelerinin ikinci tipi yapıldı. Diyaloğun inisiyatifi 2019’da Güney Kore’den gelmişti. Birinci çeşit görüşmeler ise geçen yıl nisan ayında yapılmıştı.
“Dialogue Shangri-La” tarafından Singapur’da düzenlenen güvenlik tepesinde Avusturya Savunma Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Richard Marles ile Çin Savunma Bakanı Vey Fenhe bir saatlik görüşme yaptılar. Taraflar Hint-Pasifik bölgesindeki gerginliğin artmasından tasalarını bildirdiler.
Çin Ticaret Bakanı Van Ventao, Dünya Ticaret Örgütü’nün Cenevre’deki 12’nci bakanlar toplantısında “açıklık reformu” davetinde bulundu. Bakana nazaran ıslahat, “küreselleşmeye yardımcı olmalı”.
Çin istatistik yönetiminin sayılarına nazaran yılın birinci beş ayında sabit sermaye yatırımları geçen yıl tıpkı periyoda nazaran yüzde 6,2 artarak 20,6 trilyon yuana (3,05 trilyon dolar) yükseldi. Büyüme ise yüzde 6,8 civarında.
Çin etraf bakanlığı datalarına nazaran ülkedeki sera gazı salınımı 2005’e nazaran yüzde 50,3 azaldı. Güçte kömür kullanımı da 2005’te yüzde 72,4’ten 2021’de yüzde 56’ya düştü.
Çin gümrük yönetimine nazaran Rusya’dan petrol ithalatı mayıs ayında geçen yıla nazaran yüzde 55 arttı. Böylelikle Rusya, Suudi Arabistan’ın önüne geçti. Rusya mayıs ayında Çin’e günde 1,98 milyon varil petrol ihraç etti. Suudi Arabistan’ın ihracatı ise 1,84 milyon varilde kaldı. (K. Remçukov / Nezavisimaya Gazeta, 20 Haziran)