Erzurum Teknik Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Küçükuğurlu’nun, kentin savunulması için yapılan kale surları üzerine Osmanlı ve İngiliz arşivlerinde yaptığı araştırmalarda, halk ortasında bilinen Tebrizkapı, Erzincankapı, Kavakkapı, Karskapı, Yenikapı, İstanbulkapı, Kilisekapı ve Gürcükapının haricinde, “hendek” ve “cebir” kapılarıyla toplam 30 kapının olduğu tespit edildi.
Prof. Dr. Murat Küçükuğurlu, Erzurum Kalesi ile ilgili araştırmaya 1998’de bitirme tezi için başladığını ve o günden itibaren çalışmalarının devam ettiğini söyledi.
Erzurum Kalesi’nin bu güne ulaşan az bir kısmının olduğunu tabir eden Küçükuğurlu, “Erzurum Kalesi pek çok ögesini süreçte kaybetmiş. Bunların en kıymetlileri de kapıları. Erzurum kapıları denince akla bizim bugün isimlerini bildiğimiz fakat kendilerini göremediğimiz Tebrizkapı, Gürcükapı, Yenikapı ve Erzincankapı geliyor. Bu kapılardan yola çıkarak insanlarımız Erzurum Kale kapılarının 7-8 yahut 9 olduğunu daima söylemişlerdir. 7 kapılı, 8 kapılı, 9 kapılı kent denilmiştir fakat tarihi evraklar ışığında incelediğimizde bu kapı sayısının çok daha fazla olduğunu söyleyebiliriz” diye konuştu.
“Osmanlılar İran tehlikesine karşı yeni bir sur daha yapmış”
Küçükuğurlu, 415’te Doğu Roma periyodunda yapıldığı bilinen kale surlarının 2 kısımdan oluştuğunu vurgulayarak, Tebrizkapı denilen bölgede 2 surun bulunduğunu ve bu sur üzerinde de 2 kapının yer aldığını lisana getirdi.
Doğu Roma’dan kalan Erzurum Kalesi üzerinde 8 kapı olduğunu anlatan Küçükuğurlu, şöyle konuştu:
“Ardından Osmanlılar 1570’li yıllarda İran tehlikesine karşı yeni bir sur daha yapmış. Buna 3. sur diyoruz. Bu da kâfi olmuyor, 1865-77 ortasında 4. sur yapılıyor. Bu sur üzerindeki kapıların bir kısmını bugün görebiliriz. Mesela Karskapı, İstanbulkapı ve Kavakkapı bugün mevcut, Harputkapı kısmen duruyor. 1570’lerde yapılan kentin varoş mahallelerini kuşatan 3. sur üzerinde çokta bilinmeyen bir kapı ismi cebir kapı ortaya çıkıyor. Birtakım evraklarda cebir kapıların hendeğin önünde olduğu söyleniyor fakat teferruat verilmiyor. Cebir kapının nasıl bir kapı olduğu, öteki kapılardan ne üzere farkları olduğunu dokümanlar söylemiyor ancak yaptığımız çalışmalarda en az 15 tane cebir kapı olduğunu biliyoruz.”
Son yaptıkları araştırmada yeni bir kapı çeşidi olan hendek kapılarıyla karşılaştıklarını aktaran Küçükuğurlu, bu kapıların surların dışında kenti çevreleyen hendekler üzerindeki kapılar olduğunu kaydetti.
Araştırmanın sonuçlarına dikkati çeken Küçükuğurlu, “Erzurum’da farklı emellerle kullanılan, farklı noktalarda ve kalenin değişik yerlerinde bir kısmı hendek içinde bir kısmı hendek önünde olmak üzere toplam kapı sayısının 30 olduğunu söylüyoruz” tabirini kullandı.
“Kapılar ayakta olsaydı Erzurum bir açık savaş müzesi niteliğinde olacaktı”
Erzurum üzerinde 4 surun toplam uzunluğunun 23 kilometreye kadar ulaştığını belirten Küçükuğurlu, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Bunların her biri farklı periyotlarda yapılmış. Doğu Roma’dan tutun 1877’ye kadar yani 93 Harbi öncesine kadar toplamda 23 kilometre uzunluğunda sur yapılmış. Hasebiyle bütün bunlar Erzurum Kalesi’nin çok özel ve çok az görülen büyüklükte bir kale olduğunu, vakit içerisinde kendini geliştirdiğini lakin bu süreçte birtakım özelliklerini de kaybettiğini gösteriyor. Erzurum Kalesinin 4 suru ve 30 kapısı bugün ayakta olsaydı, Erzurum bir açık hava harp ve savaş müzesi niteliğinde olacaktı. Bunlar kentin başından geçen olayları, yaşadığı meşakkatleri, zaferleri, hezimetleri hepsini gösteren ispatlar olarak duracaktı.”
Küçükuğurlu, Erzurum Kalesini incelerken öncelikle Osmanlı arşivinden istifade ettiklerine vurgu yaparak, özelikle 1700 ve 1800’lü yıllara ilişkin tamir defterlerinde kalenin bozulan, tamire gereksinim duyulan yerlerinin ayrıntılı bir biçimde incelendiğini ve keşif defterleri oluşturulduğunu gördüklerini söyledi.
Bu evraklardaki hendek ve cebir kapılarının birçoklarını bulduklarının altını çizen Küçükuğurlu, “Aynı vakitte İngiliz arşivinden çıkan haritalar bizim için çok değerli. Bu haritalar Doğu Roma’dan kalan birinci iki sur üzerindeki kapıların yerlerini gösteriyor. Osmanlı ve İngiliz arşivindeki evraklar birleştirildiğinde yapılan başka bilimsel çalışmalar ve Erzurum Kent Arşivindeki kimi dokümanlarla, ortaya 30 kapı ve 23 kilometreden oluşan 4 sur çıkıyor” değerlendirmesinde bulundu.