Aslı Örnek
Şarkıcı Mariah Carey, hard rock kümelerinden Van Hala, 1135’te ölen İngiltere hükümdarı I. Henry’den sonra tahra çıkan kızı Mathilda, Büyük İskender, Berlusconi, Napoleon… Kendi alanlarında başarılı isimleri birleştiren ortak bir noktaları var ki; kibirleri… Ari Turunen’in yazdığı ‘Sen Benim Kim Olduğumu Biliyor Musun?: Kibrin Tarihi’ isimli kitapta daha kaç örnek, psikolog ve filozof görüşleriyle destekleniyor. Gittiğiniz son derece şık bir yerde, yolda, okulda, işyerinde hülasa her yerde duyduğunuz cümlenin tarihî süreci ve örnekleri aslında kelamlı bir tarihe de dikkat çekiyor.
Okurken en çok düşündüğünüz şeyse; zamane bireylerinin ağzında sakız olan ‘Sen benim kim olduğumu biliyor musun?’ çemkirişinin aslında vakte yayılan derin sarhoşluğu, insanoğlunun en ufak bir muvaffakiyet karşısında bile böbürlenen, kendi kimliğini kendinden daha sessiz, daha naif birinin üzerinde deneme hissi… Fakat insanoğlu dediğimiz tıp, beşer şaşar olduğuna nazaran, ‘bilmeden ya da son derece bile isteye bunu hepimiz bir halde yapıyor olabiliriz’ duygusu da kitabı okurken beyninizi kurcalayabilir.
YEDİ GÜNAHTAN İLKİ…
Peki Hıristiyanlık inancına nazaran yedi günahtan birincisi sayılan ve Lucifer’e yani şeytana atfedilen kibir üzerine kitap yazma fikri nasıl doğmuş? Finlandiyalı Ari Turunen, bu sorunun yanıtını kitabın önsözünde peşinen vererek, ‘kibir için bir şey yapılabilir mi?’ sorusundan yola çıktığını söylüyor: “İnsanoğlu aya ayak bassa da, kendi gen haritasını çıkarsa da mamutları avladığımız o periyottan bu yana toplumsal etkileşim yontulmadı. Kibir, hislerimizden en beyhude olanı. Bu hissiyat; savaşları, felaketleri, nefretleri ve son derece büyük fiyaskoları doğurmuş. Bu kitapla gayem kibirli ve öbür küçümseyici davranışların neden bu kadar sıradan olduğu konusunda insanları aydınlatmaya çalışmak…”
Turunen, dünya ülkelerinin yönetiliş formlarını de ‘kibirli’ bulduğuna değiniyor: “Birçok ülkede yaşlı ve hudutlu adamlar iktidara geliyor, toplumsal medyada öfkeleniyor ve her vakit haklı olduklarına inanıyorlar. Başka insanların görüşlerini yanlışmış üzere gösterme ve tıpkı vakitte diğerlerine neyin yanlış olduğunu söyleme konusunda neredeyse doğaüstü bir yetkiye sahip olduklarını düşünüyorlar. Otoriterler lakin hepsinden öte kibirliler. Toplumlara çocukmuş üzere davranıyorlar. Hükümdardan daha çok kralcılar ve diğerlerinin nasıl yaşaması gerektiğini her vakit herkesten daha güzel biliyorlar. Hatta kimileri cümbüş emelli dizilerin içeriğine bile müdahale ediyor, hayatta hiçbir şey otoritenin müdahalesine uğramayacak kadar küçük değildir!”
Kitabın önsözünün Fince nüshasının İstanbul Topkapı Sarayı’nda yazıldığını da değinen Turunen, şunları söylüyor: “Topkapı Sarayı’nın renkli tarihi de bütün güç merkezlerinde olduğu üzere kibri anlatmakta. Münasebetiyle bu kitapta geçen şahıslar, elbette kendi ülkemi es geçmeden, dünyanın dört bir yanından geliyor.”
NEDENLERİ FARKLI FARKLI…
Kibrin nedenleri farklı farklı… O nedenle kitapta da çeşitli kısımlar var. İktidar sarhoşluğu, ego, dünyanın merkezi derken daha yeterli beşerler, monopol ve tevazu sanatıyla kibrin devası aranıyor. Gelelim başta verdiğim isimlerle ilgili örneklere… Muvaffakiyetin verdiği sarhoşluk kibrin doruğa ulaşmasını sağlıyor, bol bol konuştuğumuz sanatçı kaprisleri de bu türlü böyle ortaya çıkıyor. Üst üste muvaffakiyetler elde edilen hard rock kümelerinden Van Hala, kulisine içinde yalnızca kahverengi drajelerin seçilip yok edildiği bonibon doldurulmuş bir çanak istiyor. Konser muahedesinde sahne alanında bir tane bile kahverengi draje olmayacağı, aksi halde performansın iptal edileceği hususuna yer veriliyor. Müzikçi Mariah Carey’nin bütün muhtaçlıklarını karşılayan özel asistanın misyonlarından biri çiğnenmiş sakızlarını çöpe atmak. Bir seferinde albümlerine imza atmadan evvel 20 asistanını –tuvalet kağıdının pembe olmasına dikkat edilmesi şartıyla- bir müzik marketin tuvaletini tekrar dekore etmek için gönderiyor.
Sen Benim Kim Olduğumu Biliyor Musun?: Kibrin Tarihi, Ari Turunen, Mütercim: Özge Acıoğlu, 173 syf., İrtibat Yayınları, 173 s, 2022 İngiltere hükümdarı I. Henry 1135’te ölünce baronların büyük bir kısmı Henry’nin kızı Matilda’yı veliaht olarak destekliyor ancak William’ın kızının oğlu Stephan taç için savaşmaya karar veriyor. Matilda atağa geçiyor ve İngiltere’nin batı bölgelerini ele geçiriyor. Daha sonra Londra’ya ulaşıyor. Londralılar Matilda’nın tacı giymesini sabırsızlıkla bekliyor. Lakin Matilda, kendisinin prensesmişçesine onurlandırılmasını talep ediyor. Fatihlerin klâsik zafer alayıyla kente giriyor ve Londra’nın yüksek rütbeli askerlerinden üzengisini öperek onurlandırılmalarını talep ediyor. Babasının isteğinin tersine, birinci iş olarak vergiler çıkartıyor. 1148 yılında, başa geçmesinden sırf birkaç hafta sonra Londra’dan sürülüyor ve iktidarı Stephan alıyor.
İKTİDAR SARHOŞU NASIL OLUNUR?
Feylesof Philodemus’a nazaran kibirli insan, ziyadesiyle zahmet ve para talep eden büyük riskler aldığı için eninde sonunda aklını kaçıyor. Diğerlerine yüksekten bakmak, aklını kaçırmak ve nankörlük daima birebir konuyu ima ediyor ki; kişilik artık muvaffakiyetle takas ediliyor.
Büyük İskender ve Napoleon iktidar olunca, beyinlerinin kimyasal yapısı değiştiği anlaşılıyor. Onların beyinlerinde mediyatör unsurlardan, serotonin ve dopamin salgılanıyor. Beynin sinyal transdüksiyonunda yer alan algılayıcı hududun muazzam düzenleme düzenek ağı yeni bir biçimde etkin oluyor. Nöronlar bu mediyatörleri öteki nöronları uyararak hür bırakmaya başlıyor, o sırada dürtüler Büyük İskender’in ve Napoleon’un nöronlarına yayılıyor. Özcesi böylelikle iktidar sarhoşu oluyorlar. Özcesi serotonin ve dopaminin psikolojimize tesiri büyük. İşlevlerinden antidepresanlarda faydalanıyor. Dopamin hazzın ortaya çıkmasında ve hislerin tertibe girmesinde aktif rol oynuyor. Bu rol de, daima ödül arayan bir davranış modelinin kesimi haline geliyor. Serotonin ya da serotonin reseptörlerinin az olması intihar niyetine bile yol açabiliyor. Bu türlü şahısların beyinlerindeki serotonin düzeyleri, onları överek ve onurlandırarak tekrar yükseltilebiliyor.
TANRI’YLA KENDİNİ BİR GÖRME KUSURU
Antik periyodun beşerlerine nazaran de hubris sendromundan yani kibrin kararı altına giren ve kendini Tanrı’yla bir görenlerden daha tehlikeli hiçbir şey yok. Bu durum, o kişinin kendisine utanmazca inanç duyduğuna ve ilahların yarattığı bu kainatta kendi sonlarını hiçe saydığına yoruluyor. Hubris sendromuna yakalanmış olan kişi de her şeyi yapabileceğini düşünüyor. Özgüven patlaması, kişinin etrafını yanlış yorumlamasına ve değerlendirmesine neden oluyor. Bu kişi eninde sonunda Nemesis’le yani intikam tanrıçasıyla karşılaşıyor.
Kitabın son kısmı ‘Tevazu Sanatı’ kaynağını müsamahadan, diğerlerine hürmet duymaktan ve tenkitlere tahammül etmekten alan muvaffakiyet öykülerinden alıyor. Bu nedenle bilim antik Yunan’da ve Rönesans İtalya’da doğuyor. Bu kısımda uzun uzadıya kibirle başa çıkma usulü anlatılıyor lakin kısaca değinmek gerekirse; ‘kişinin kendi sonlarıyla ilgili kofluğu ve kendi harikalığı hakkındaki çarpıtılmış algısı ‘ben bilirimciliği’ doğuruyor. Antik Roma’da, zafer alayında topluma mal olmuş kahramanın tam ardında vazifesi kulağa fısıldamak olan köle durur ve şöyle fısıldarmış: “Fani olduğumuzu hatırla.”