Bundan birkaç yıl evvel, bir belgesel çalışması için Bangladeş‘deki Arakan kamplarına gitmiştim. Arakanlılara gereğince takviye vermediklerini düşündüğümden, içimde kızgınlık ve kırgınlık vardı. Hani birtakım tespitlerimiz vardır ya, sonradan önyargı olduğunu anladığımız ya da eksik bilgiyle ahkam keserek karar verdiğimiz, işte benimki de o denli bir şeydi. Ne demek istiyorum, şöyle ki; bir ülkede yaşanan bir olay-dram hakkında olumlu ya da olumsuz çok şey duymuşsunuzdur ve buna uygun olarak da bir hal geliştirmişsinizdir. Pekala, bunların ne kadarının gerçek ne kadarının yanlış olduğunu nasıl bilebilirsiniz, size haber diye sunulanın kaynağına ne kadar güvenirsiniz? Hiç kuşku etmez misiniz? Bence bunu anlamanız için tek bir kural vardır, o da o ülkeye, o yere gitmek. Ben de o denli yaptım ve bildiğim- bildiğimi sandığım her şeyi tekrar öğrendim…
Bangladeş, dünya zenginliğinden en az hisse alan ve okuma yazma oranı en düşük ülkelerden biri.
Sanayisi neredeyse yok, halk tarımla geçiniyor. Ülkeye ayak bastığınız andan itibaren karşılaştığınız görüntü, kalabalık sözünün yığınları tabir etmek için ne kadar yetersiz kalabileceğini size net gösteriyor. Havası son derece nemli ve bunaltıcı, lakin insanları bir o kadar şirin. Çok fakat çok yoksul bir ülke. Ülkeye giriş yapmak için indiğiniz hava alanı, bu satırları yazarken bulabildiğim en naif sözle, son derece bakir. Hele çağdaş hava alanlarına alışkın biri için, son derece şaşkınlık verici. Uçaktan bavulları almak için yarışan hamalların patırdı kütürtüsü, gelişi hoş park etmiş Bismillah hava yollarına ilişkin, muhtemelen titrese gökyüzü görünecekçok eski model iç sınırlar uçakları, oradan oraya koşturan yüzlerce insan, berbat bir betonerme binadan yapılan pasaport kontrolü… Kendimi, 1950’lerin siyah beyaz bir sineması içinde başrol oyuncusu üzere hissediyordum. Nihayet bizi karşılayan rehberimizin aracına sıkıntı bela doluştuktan sonra kaldığımız otele yanlışsız yola çıktık. O da ne, hava alanı çıkışını yöneten eli sopalı, enteresan üniformalı trafik polisleri, otomobilleri üzerlerine vurarak bağıra çağıra yönlendiriyordu. Ortalıkta kızılca kıyamet bir coşku, trafik kaosu nedir sorusunun karşılığını verircesine, mecnun bir ritimde akıyor, bu tanımlanamayan kaosun suratı insanın başını döndürüyordu.
Baharat kokulu caddelere, her yerden fırlayan araçlar, bisikletli dolmuşcular, tuktuklar, hala nasıl yürüdüğüne inanamadığım tenekeden renkli halk otobüsleri, sokak satıcıları, dilenciler, sokaklardaki rengarenk giysili insan seli…
Nereye başımı çevirsem, orada bilmediğim bir hayat güya beni şahit tutmak için avaz avaz bağırıyordu. Dahası kalabalıkları zar sıkıntı yara yara ilerleyen aracın içinde, her seferinde yüreğim ağzımda, ‘’ahh bu sefer adam kesin gitti ’’ diyerek, trafik terörüne feryat ederken kimseye bir şey olmaması, hem huzur veriyor hem de büyük şaşkınlık yaratıyordu. O vakit anladım, buranın daha evvel hiç şahit olmadığım, gizli- kırgın bir büyüsü vardı. İnsanların kalp sesini duyuyordum güya, varlıklarını ispat etmek için çığlık atıyorlardı. Kentin en düzgün oteli, İngilizlerden kalma bir yerdi. Otel pak sayılabilirdi fakat Bangladeş halkı için birebirini söylemek kolay değil, yeniden de misafirperver güler yüzlü ve güzel beşerler olduğunu söylemem lazım. Etrafımda gördüğüm fakirlik kalbimi acıtırken içim en çok, halkın İngiliz özentisini fark edince cızladı. (Banladeş, 18 yy.’ dan 1905’e kadar İngilizlerin idaresinde kaldı.) Örneğin çocuklar, sokakta, sarmaşık bitkilerinden yaptıkları top ve ellerinde tahtalarla kriket (İngilizlerin ulusal sporu) oynamaya çalışıyorlardı. Meğer, kim bilir kendilerinin ne hoş lokal oyunları vardı. Muhakkak ki bu oyunlara artık ilgi yoktu. Dahası, İngilizler üzere çayı sütlü içiyorlar ve birçoğu doğal olarak garip bir aksanla da olsa İngilizce konuşuyordu. Frantz Fanon’ın çok hoş bir kelamı var; ‘’Sizi sömürgeleştiren yabancıların sizde yarattığı en büyük yıkım, vakitle sizin kendinize onların gözüyle bakmanızı sağlamalarıdır.’’ Aşikâr ki onlarda kendilerini, cellatları gözünden görmeye alışmışlar ve çok önemsedikleri cellatlarına aşık olmuşlardı, zira onlara benzemek için imkanları ölçüsünde her şeyi deniyorlardı. Tüm bunlar elbette şayet maceracı bir ruhunuz varsa, başlangıçta size güzel gelebilir. Lakin yaşadıkları fakirliği – çaresizliği, gözlerinin ardındaki sıkışmışlığı gördüğünüzde iş değişiyor.
Çok açlar, birçok insan sokakta yaşıyor. Dünyanın en ucuz çalışanları ortasında Bangladeşliler birinci sıralarda yer alıyor. Fuhuş meşru. Şimdi 12 yaşındaki kız çocuklarını, allı pullu kıyafetler- iğrenç renkli makyaj içinde, dedeleri yaşındaki beşerlerle fuhuş pazarlığı yaparken görmek mümkün. İnsanlığa rahmet okutacak oranda dilenci var, zira hiçbir şeyleri yok. Asıl değerlisi, gelecekle ilgili konuşunca yalnızca gülümsüyorlar. O vakit daha yeterli anlıyorsunuz, geleceğe dair umutları çalınmış bu beşerler, günü kurtarma derdindeler. Dolayısı ile, ‘Bengal’in ülkesi’ Bangladeş, kendine bakamıyor ki Arakanlılara bakabilsin… Bengal kaplanının nasıl soyu tükeniyorsa, orada da umuda, geleceğe dair bir şeyler tükeniyor, bu tükenişi tüm hücrelerinizde hissediyorsunuz ve Arakanlılara yardım etmediklerini değil edemediklerini anlıyorsunuz. Kalbiniz yumuşuyor. İşte o an tekrar “yok’ nedir üzerinde kendinizi düşünmeye zorluyorsunuz.
Ne dersiniz, sahiden ‘Yok’ nedir?
Yoksulluk, tüm dünyada, günümüzün en büyük toplumsal sıkıntılarından biri. Pekala, yoksulluğun kriteri neye nazaran – nasıl belirleniyor? Çok enteresan lakin bugüne dek yoksulluğun literatürde, herkes tarafından kabul edilen, net bir tarifi yapılamamış. O denli ki, yoksulluk tarifi zamana-mekâna, yaşadığı coğrafyanın- ülkenin iktisadi ve toplumsal şartlarına nazaran farklı hallerde, yani nispi tanımlanmış. Sanırım bizlerin başındaki yoksulluk tasvirine en yakın tarif şu: ‘’İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılama imkanına sahip bulunmaması ve bireylerin yaşayabilecekleri en az hayat standartlarına sahip olamaması’’ yeterli de minimum(!) hayat şartlarını kim – neye nazaran belirliyor? Mesela, Dünya Bankası günde iki doların altında gelir elde edenleri nispî fakir, bir doların altında geliri olanları mutlak fakir (açlık sonunun altında) olarak niteliyor. Bunu hangi ölçülerde, kime- neye nazaran hazırlamış? Yoksa, bu paranın ve siyasetin erkleri, nesilden nesle aktarılan, bir yoksulluk kültürü mü oluşturmak istiyorlar?
Mesela azla yetinmek onurlu bir şeydir, çok senin neyine gibisine… Haydi gelin bu rölâtif yoksulluğu, bebek mevt oranları– eğitim seviyesi- açlık, yetersiz beslenme vs. vs. üzere göstergeleriyle bir yana bırakalım ve şöyle devam edelim. Pekala ya mutlak yoksulluk? Mesela ayrımcılık, toplumsal dışlanma, yok sayılma, öteki olma, adalet karşısında eşitsizlik?
İşte Arakanlıların kıssası de tam bu türlü. Gerçek- mutlak- çok yokluk, yoksulluk…
Büyük bir soykırıma uğrayan Arankanlılar, anavatanları Myanmar’da insan olarak kabul edilmiyorlar. Mesela, bir yerden bir yere müsaadesiz gidemiyorlar. Gece aşikâr bir saatten sonra dışarı çıkmaları yasak. Toplu ulaşım araçlarına binmeleri yasak. Sıhhat hizmetlerinden faydalanmaları yasak. Şayet bir iş açmak istiyorlarsa, bir Budistin nezaretinde yararın yalnızca yüzde yirmisini alabiliyorlar ve iş yaptıkları Budist isterse onları iş yerinden atıp, işe el koyabiliyor. Mülkiyet hakları yok. Üniversite eğitimi almaları yasak. Oy hakları yok. İstenmedikleri için evleri-tarlaları yakılıyor, barındıkları yerlerden zorla, büyük vahşetle sürülüyorlar, azap görüyorlar. Bebek vefatları çok yüksek. Sığındıkları yerlerde de ya açlıktan ya da yetersiz beslenme yüzünden ölüyorlar. Yani Arakanlıların yaşadıkları yoksulluk, yalnızca mal ve mülk yokluğu-kentsel yoksulluk değil, yaşanabilir hayat imkânlarının da mevcut olmama yoksulluğu. Ve dünya yalnızca izliyor…
Gelelim, Arakanlıların ağır olarak sığındıkları Bangladeş’deki kamplara. Kamplarda halleri içler acısı. Tam bir sefalet içindeler. Bangladeş bu insanlara, ülkede kalıcı olurlar- yerleşirler endişesiyle mesken yapılmasına müsaade vermiyor. Bu yüzden, mesela İHH, Deniz Feneri Derneği, Kızılay üzere Türk yardım kuruluşları, çıplak toprağın üzerine yalnızca barakalar kurabiliyorlar. Barakaların içleri ise bomboş, yani en ufak bırakın mobilyayı eşya yok. En pahalı eşyaları, yardım çuvalları. Gelen konukları, bu çuvalları yerlere sererek ihtimamla ağırlıyorlar.
Çocuklar perişan, kız çocukları dahil, çoğunlukla çırılçıplak geziyorlar, dolayısı ile taciz ve tecavüz çok yüksek.
Burada da eğitim hakları yok. Bayanlar fuhuşa zorlanıyor. Paklık, banyo ve yaşamak için su kâfi değil, suya ulaşmak da çok güç. Tuvalet muhtaçlıkları için de sıraya girmek zorundalar. Takatınız varsa sırayı beklersiniz, yaşlıysanız ya da mesela midenizi bozduysanız vay halinize. Kampta yalnızca birkaç seyyar tuvalet var. Bu yüzden kolera üzere hastalıkların riski çok yüksek. Ayakkabıları, yemek için çatal- bıçakları- üzerinde yatacakları yatakları- yastıkları- serecekleri şilteleri- oturacakları iskemleleri- barınabilecekleri, yıkanabilecekleri, muhtaçlıklarını karşılayabilecek yerleri, çalışıp para kazanabilecekleri bir işleri, kâfi besinleri, kitapları, defterleri, çocuklarının oyuncakları, hastaların ilaçları, hekimleri vs. vs. yok, yok, yok… Dahası umutları yok, acıdan simsiyah kesmiş gözlerle mevti bekliyorlar.
Şimdi gelin, fakirlik edebiyatı mı yapıyorsun martavalını bir yana bırakarak, ‘yok ne demek’ bir daha düşünün…
Dönelim bize. Çok şükür, nefis bir coğrafyada, mükemmel bir ülkede yaşıyoruz. Yani coğrafya yazgıysa, biz 1-0 hayata önde başladık demektir. Lakin şunu da göz arkası etmiyorum tabi, Türkiye’de de, bilhassa son yıllarda, dünya üzerinde de artan ve yaşanan gelir adaletsizliğinin, geçim derdinin sonuçları ortada. Hatırlayın, Türkiye sahip olduğu kültür mirasına uygun olarak, bana nazaran 21. yüzyılın doktirini ‘’Dünya 5’ten büyüktür’’ telaffuzunu tüm dünyanın yüzüne haykırmıştı. Bizim solcu ağabeylerimiz bile, verdikleri- inandıkları adalet uğraşını bu kadar güzel özetleyemezlerdi. Bu içeride de bu türlü olmalı. Türkiye toplumu, tüm siyasi ve kapital sahibi seçkinlerden büyüktür. Dolayısı ile süratle yoksulluk ve gelir dağılımı adaletsizliği meselelerini ve büyüyen ehemmiyetini kabul etmemiz, buna uygun olarak birlik ruhu içinde, sorun giderici, adil siyasetler üretmemiz kural. Dahası bu problemleri daha akılcı- sakin- birbirimizin gözünü oymadan, konuşup, çözmek gerektiğini unutmadan yapmalıyız. Zira, kendini dünyanın efendisi gören içeride ve dışarıdaki sermaye sahipleri, emperyalistler, senin çözemediğini kendi çıkarlarına uygun çözerler, yapamadığını yaparlar… Unutmayalım ki, gerçek yokluk cürettedir ve zeka ile cüret birebir yerde durmaz.